بختک چیست؟ | همه چیز راجب فلج خواب

آیا شده از خواب بیدار شوید، بدنتان قفل شده و جلویتان موجودی شیطانی ایستاده باشد و ندانید چه باید بکنید؟ شما دچار «فلج خواب» شده‌اید.

تصور کنید نیمه‌شب از خواب بیدار شده‌اید و رو‌به‌رویتان موجودی شیطانی درحالی که از دندان‌های بلندش خون می‌چکد، به شما خیره شده است! می‌خواهید جیغ بزنید، اما نمی‌توانید دهانتان را تکان دهید. می‌خواهید فرار کنید، اما بدنتان کاملا قفل شده است. آن موجود شیطانی هم هر لحظه دارد به شما نزدیک‌تر می‌شود و بعد احساس می‌کنید که با پنجه‌هایش دارد گلویتان را فشار می‌دهد.

حدس می‌زنم این سناریو برایتان آشنا باشد و دست‌کم یک‌بار چنین تجربه‌ی عجیب و ترسناک را از سر گذرانده باشید. بیشتر ما ایرانی‌ها، این پدیده را به اسم «بختک» می‌شناسیم؛‌ موجودی نامریی که شب موقع خواب روی قفسه‌ی سینه‌‌مان می‌نشیند، نفسمان را می‌گیرد و بدنمان را تسخیر می‌کند. در این حالت که ترس سراسر وجودمان را فرا گرفته، نه می‌توانیم صحبت کنیم، نه تکان بخوریم و نه از شر موجود خبیثی که قصد جانمان را کرده،‌ خلاص شویم.

البته که موجودی به اسم بختک وجود خارجی ندارد؛ اما اتفاقی که در این مواقع برای بدنمان می‌افتد کاملا واقعی است و نام علمی‌اش «فلج خواب» است. پدیده‌ی فلج خواب رایج‌تر از چیزی است که فکر می‌کنید؛ از هر پنج نفر یک نفر دست کم یک بار دچار بختک خواب شده است. اما باوجود شیوع این اتفاق، بسیاری از جنبه‌های آن هنوز در هاله‌ای از رمزوراز باقی مانده است.

قرن‌ها است که فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان این توهمات دلهره‌آور را به جن و جادوی سیاه و هیولاهای افسانه‌ای و پدیده‌های ماوراء‌الطبیعه نسبت می‌دهند و بااینکه دانشمندان در تمام ادوار چنین توضیحاتی را رد کرده‌اند، این باورهای فرهنگی همچنان پابرجا هستند.

در این مقاله قرار است درباره‌ی پدیده‌ی رایج و رازآلود فلج خواب، علت وقوع آن، اینکه چه افرادی بیشتر دچارش می‌شوند و چطور می‌توان جلوی وقوعش را گرفت،‌ صحبت کنیم.

بختک یا فلج خواب چیست؟

پدیده‌ی «بختک» یا درواقع همان فلج خواب (Sleep Paralysis) به حالتی گفته می‌شود که فرد در مرز بین خواب و بیداری است؛ یعنی لحظه‌ای که چشم‌هایش باز می‌شود و می‌تواند محیط اطرافش را ببیند، اما مغزش هنوز فکر می‌کند که خواب است و اجازه‌ی حرکت اندام‌ها را به او نمی‌دهد. درواقع همین قفل شدن بدن است که باعث وحشت می‌شود؛‌ وحشتی که در ادامه باعث می‌شود فرد دچار توهم شود و موجودات ترسناکی را کنار خود در اتاق ببیند که قصد جانش را کرده‌‌اند.

برای درک پدیده‌ی فلج خواب لازم است با مفهوم خواب «حرکتِ چشمِ تند» یا «REM» آشنا شوید. اگر به فردی که در خواب عمیق است، نگاه کرده باشید، احتمالا متوجه شده‌اید که مردمک‌های چشم، پشت پلک مدام در حال حرکت هستند، انگار که فرد دارد با چشم‌هایش حرکت سریع چیزی را دنبال می‌کند. این حرکت سریع چشم به این خاطر است که فرد دارد خواب می‌بیند.

فلج خواب نوعی نقص فنی مغز است

اگر زندگی‌مان را به دو مرحله‌ی خواب و بیداری تقسیم کنیم، مرحله‌ی خواب خودش به دو بخش REM و غیرREM تقسیم می‌شود که به‌صورت چرخشی بین یکدیگر جابه‌جا می‌شوند. مرحله‌ی غیرREM از همان ابتدا شروع می‌شود و حدود ۷۵ درصد زمان خواب را به خود اختصاص می‌دهد. مرحله‌ی بعدی REM است که هر دوره‌ی آن حدود ۱۰ تا ۲۰ ثانیه‌ طول می‌کشد و کل چرخه‌ی دومرحله‌ای خواب هم حدودا ۹۰ دقیقه است.

نکته‌ی مهم دیگری که باید درباره‌ی خواب REM بدانید این است که در این مرحله، بدن در حالت خواب عمیق به‌سر می‌برد و تقریبا به‌طور کامل فلج می‌شود و فقط قلب، دیافراگم، ماهیچه‌های چشم، ماهیچه‌های روده‌ها و رگ‌های خونی فعال می‌مانند. و البته فعالیت مغز هم به حد زمان بیداری می‌رسد و اکثر رویاها هم در این مرحله اتفاق می‌افتند.

فلج خواب را شاید بتوان نوعی گلیچ و نقص فنی مغز بین حالت REM و بیداری دانست. از آنجایی که هنگام REM درحال دیدن رویاهای واقع‌بینانه هستیم و مثلا خودمان را در حال دویدن یا حتی پرواز کردن می‌بینیم، مغز به‌طور موقت کل بدن را فلج می‌کند تا نخواهیم چیزهایی را که می‌بینیم، انجام دهیم.

گاهی مغز کلید جابه‌جایی بین خواب و بیداری را زودتر از موعد فشار می‌دهد

درواقع، مغز کلیدی دارد (منظورمان، مجموعه‌ای از موادشیمیایی عصبی است) که با فشردن آن، بین خواب و بیداری جابه‌جا می‌شویم. اما خب گاهی پیش می‌آید که مغز این کلید را در زمان اشتباه فشار می‌دهد؛ یعنی زمانی‌که بدن هنوز قفل است، ما را از خواب بیدار می‌کند و در برزخ بیداری و خواب REM گیر می‌اندازد.

زمانی‌که در فلج خواب به سر می‌بریم، رویاهای واقع‌بینانه‌ی REM درون هوشیاری ما سرریز و جلوی چشمان‌مان زنده می‌شوند. برای همین است که موجودات شروری که در این حالت می‌بینیم، بسیار واقعی به‌نظر می‌آیند.

علت بختک چیست؟

ما می‌دانیم که هنگام تجربه‌ی فلج خواب دقیقا چه اتفاقی دارد برای بدن می‌افتد؛ مغز کلید بیداری را زودتر از موعد فشار می‌دهد و ما چشم‌هایمان را زمانی باز می‌کنیم که کل بدنمان هنوز فلج است؛ چون مرحله‌ی خواب REM هنوز به پایان نرسیده است. اما دقیقا نمی‌دانیم چه عاملی باعث بروز این نقص فنی در مغز می‌شود و چطور می‌توانیم از وقوع آن پیشگیری کنیم.

بااین‌حال، پژوهشگران براین باورند که احتمالا چندین عامل در وقوع فلج خواب نقش دارند. برخی از پژوهشگران می‌گویند خوابیدن به پشت احتمال فلج خواب را افزایش می‌دهد؛ اگر شما هم این پدیده را تجربه کرده باشید، احتمالا زیاد پیش آمده که موقع بیداری متوجه شده‌اید که به‌صورت طاق‌باز خوابیده بودید. البته کسی نمی‌داند چه ارتباطی بین فلج خواب و به پشت خوابیدن وجود دارد و حتی برخی از پژوهشگران می‌گویند که این دو هیچ ربطی به هم ندارند.

خوابیدن به پشت احتمال فلج خواب را افزایش می‌دهد

به هم خوردن روتین خواب و نداشتن خواب کافی هم می‌تواند وقوع فلج خواب را افزایش دهد. مثلا اگر همیشه عادت دارید در ساعت مشخصی از شب به خواب بروید و بعد این ساعت به هر دلیلی تغییر کند، ممکن است دچار فلج خواب شوید.

پژوهشگران معتقدند بین فلج خواب و سلامت روان ارتباط نزدیکی وجود دارد. برخی فلج خواب را به اختلالاتی نظیر نارکولپسی ربط می‌دهند که با علائمی چون خواب‌آلودگی بیش از حد در طول روز و به خواب رفتن‌های ناگهانی همراه است. افراد مبتلا به آپنه انسدادی خواب که دچار تنگی نفس در خواب می‌شوند و افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نیز بیشتر از افراد دیگر در معرض فلج خواب قرار دارند.

اگر از فلج خواب بترسید احتمال تجربه‌ آن بیشتر می‌شود

اما شاید جالب‌ترین نکته‌ای که درباره‌ی فلج خواب کشف شده این است که ظاهرا در بین افراد و فرهنگ‌هایی که به ارتباط فلج خواب به بختک و موجودات شیطانی و اتفاقات ماوراالطبیعه اعتقاد دارند، با فراوانی بیشتر و تاثیرات شدید‌تری شایع است؛ انگار که اضطراب از دچار شدن به فلج خواب به وقوع آن دامن می‌زند. برای مثال، در مطالعه‌ای که نتایج آن در سایت Scientific American منتشر شده، مصری‌ها و ایتالیایی‌ها که اعتقادات ریشه‌داری درباره‌ی خواب دارند و دلایل ماورایی را به فلج خواب نسبت می‌دهند، بیشتر از دانمارکی‌ها دچار فلج خواب می‌شوند.

این مطالعه اینطور نتیجه‌گیری کرد که برای این دسته از افراد، خواب صرفا فرار از واقعیت نیست؛ بلکه ممکن است به تجربه‌ی وضعیتی به‌شدت دلهره‌آور و حتی نوعی اختلال روانی بیانجامد.

چرا فلج خواب با توهمات ترسناک همراه است؟

پژوهشگران دانشگاه هاروارد پس از اینکه بیش از یک دهه از عمر خود را به تحقیق درباره‌ی فلج خواب اختصاص دادند، سرانجام به نظریه‌ای رسیدند که دلیل توهمات ترسناک و گاها مشابه‌ای را که با این پدیده همراه است، توضیح می‌دهد.

البته که این موجودات شرور هرچقدر هم که واقعی به‌نظر برسند، واقعیت ندارند؛ اما چه می‌شود که این توهمات ظاهر تقریبا یکسانی برای افراد مختلف در سراسر جهان دارند و چرا در بیشتر مواقع احساس می‌کنیم که این موجودات شیطانی می‌خواهند جسم ما را تسخیر کنند یا جلوی تنفس ما را بگیرند؟

فلج خواب ممکن است با حس شناور بودن در بیرون از بدن یا خیره شدن به بدن از روی سقف اتاق همراه باشد که به آن تجربه‌ی بیرون از بدن (OBE) گفته می‌شود. در بسیاری از فرهنگ‌ها ازجمله ایران، مصر و ایتالیا، اعتقاد بر این است که فلج خواب ماهیتی ماورایی دارد. در این فرهنگ‌ها، تجربه‌ی بیرون از بدن به‌صورت نوعی سفر به دنیای اثیری توصیف می‌شود که در آن، «روح»، جسم فیزیکی را ترک و به یک بُعد موازی سفر می‌کند.

این پژوهشگران معتقدند که تجربه‌ی بیرون از بدن به این خاطر است که مغز نمی‌تواند تصویر یکپارچه‌ای از خود، یعنی همان حسی که می‌گوید ما در این لحظه و در این نقطه در بدنمان هستیم، ایجاد کند. ما در زمان بیداری کاملا احساس می‌کنیم که در بدن خود هستیم و نه در بدن شخص دیگری و اعضای بدنمان به خودمان تعلق دارند و نه مثلا به کسی که کنار ما ایستاده؛ اما این حس به‌شدت شکننده است و با اختلال کوچکی در مغز به هم می‌ریزد.

تجربه‌ی بیرون از بدن را می‌توان در محیط آزمایشگاهی ایجاد کرد؛ فقط کافی است فعالیت ناحیه‌ای از مغز به‌نام «اتصال آهیانه-گیجگاهی» را بر هم زد. این ناحیه مسئول ایجاد «تصویر بدن» است و برای تشخیص «خود» از «دیگری» حیاتی است. این ناحیه معمولا در طول خواب REM غیرفعال است؛ برای همین گاهی در خواب خود را در قالب فرد دیگری می‌بینیم یا اصلا خودمان را نمی‌بینیم.

تجربه بیرون از بدن OBE

به‌خاطر غیرفعال بودن این ناحیه از مغز در حالت REM است که در طول فلج خواب، تصویری که از خود داریم، دچار اختلال می‌شود. جالب است بدانید که همه‌ی ما انسان‌ها در مغز خود تصویر ثابتی از شکل و اندام‌های بدن انسان داریم و این تصویر حتی در بدو تولد در مغز ما نقش بسته است؛ به همین‌خاطر است که فردی که فقط با یک بازو به‌دنیا می‌آید، حضور بازوی دیگر را هم احساس می‌کند.

حدود ۴۰ درصد تجربه‌های فلج خواب با توهمات ترسناک همراه است

اما شاید ترسناک‌تر از تصور اینکه از بدنمان جدا شده‌ایم، برخورد با موجودات شیطانی باشد! نتیجه‌ی مطالعه‌ی پژوهشگران هاروارد نشان می‌دهد که حدود ۴۰ درصد تجربه‌های فلج خواب با توهمات ترسناک همراه است و دلیل این توهمات مستقیما به مکانیزم‌های مغز مربوط می‌‌شود.

وقتی متوجه می‌شوید که فلج شده‌اید، قشر حرکتی مغز سیگنال‌هایی را به بدن ارسال می‌کند تا حرکت کند و خودش را از حالت فلج بودن بیرون آورد. علاوه‌براین، یک نسخه از این سیگنال‌ها را هم به لوب‌های جداری مغز می‌فرستد که وظیفه‌ی نظارت بر این پیام‌ها را به‌عهده دارد. هنگام تجربه‌ی فلج خواب، این ناحیه متوجه می‌شود که هر چقدر مغز دارد به بدن دستور می‌دهد که حرکت کند، هیچ حرکتی رخ نمی‌دهد.

هرچقد ذهن خلاق‌تری داشته باشید، توهمات فلج خواب دلهره‌آورتر می‌شود

این سردرگمی باعث می‌شود تصویری که مغز از بدن دارد به هم بریزد. مغز که حالا بی‌صبرانه منتظر است که بدن به سیگنال‌های حرکتی پاسخ دهد، اما پاسخی دریافت نمی‌کند، خودش دست به کار می‌شود تا جای خالی را با داده‌های خودش پر کند. به‌عبارت دیگر، مغز شبیه دستگاهی است که مرتب در حال پیش‌بینی و تولید مدل‌های داخلی از جهان بیرون و بدن فرد است و اگر از سیگنال‌هایی که می‌فرستد، بازخوردی دریافت نکند، جای خالی را با با توهمات پر می‌کند.

از سوی دیگر، مغز داستان‌پرداز قهاری است و عادت دارد هر اتفاقی را که در اطراف ما می‌افتد، به هم مربوط کند. فلج، فشار قفسه‌ی سینه و احساس خفگی که همگی بقایای خواب REM هستند، به هم مربوط می‌شوند تا یک داستان منطقی ساخته شود. انگار که مغز می‌گوید «چقدر احتمال دارد تمام این علائم که همزمان درحال وقوع هستند، کاملا بی‌ربط باشند؟ احتمالش صفر است!» پس حتما پای یک بیگانه‌ای در میان است! در این لحظه، مغز از داده‌های حافظه برای کامل کردن داستان استفاده می‌کند و احتمالا هرچقد ذهن خلاق‌تری داشته باشید و فیلم‌های ترسناک زیادی دیده باشید، این داستان دلهره‌آورتر می‌شود.

هجوم سروتونین به مغز باعث توهمات ترسناک می‌شود

عامل دیگری که باعث ایجاد توهم می‌شود، هجوم هورمون سروتونین به مغز است که درکنار درمان افسردگی، برای بیدار کردن فرد در حال خواب هم به کار می‌رود. در طول فلج خواب، حجم هورمون سروتونین بیش از حد عادی است و باعث تحریک گیرنده‌‌‌ی سروتونین می‌شود.

جالب است بدانید عامل دیگری که گیرنده‌ی سروتونین را تحریک می‌کند، داروهای روان‌گردان مثل LSD است. وقتی که این گیرنده تحریک می‌شود، باعث می‌شود به چیزهای بی‌معنی، معنا نسبت دهیم و دچار ترس شدیدی شویم. همین معجون شیمیایی باعث می‌شود یک تجربه‌ی فیزیولوژی ساده مثل فلج خواب به رویدادی ماورا الطبیعه و دیدار با روح و هیولا تبدیل شود.

چه کسانی دچار بختک یا فلج خواب می‌شوند؟

پدیده‌ی فلج خواب یا بختک شایع‌تر از آنی است که فکر می‌کنید؛ درسرتاسر جهان، پژوهشگران بیش از ۱۰۰ اصطلاح رایج و تاریخی را برای توصیف فلج خواب مستند‌سازی کرده‌اند که نشان می‌دهد این پدیده، تجربه‌ای جهانی و تاریخی است.

اگرچه برآوردها در مطالعات مختلف، متفاوت است، پژوهشی می‌گوید حدود ۸ درصد از جمعیت جهان دست‌کم یک‌بار فلج خواب را تجربه کرده‌اند. این وضعیت برای دانش‌آموزان و افرادی که تحت مراقبت‌های روان‌پزشکی هستند، شایع‌تر است و به‌ترتیب حدود ۳۲ درصد و ۲۸ درصد این جمعیت را دربرمی‌گیرد.

فلج خواب بین جوانان و قومیت‌های خاص با فراوانی بیشتری گزارش می‌شود

فلج خواب ممکن است یا به‌خودی‌خود اتفاق بیفتد یا به‌عنوان نشانه‌ای از بیماری یا اختلال خاصی ظاهر شود. اگرچه دانشمندان هنوز به‌طور دقیق دلایل این عارضه را پیدا نکرده‌اند،‌ برخی از شرایطی را که در آن احتمال وقوع فلج خواب بیشتر است، شناسایی شده است.

عواملی مانند خوابیدن به پشت، به هم خوردن روتین خواب، بدخوابی و بی‌خوابی، مصرف برخی داروهای خاص، کابوس‌های مکرر، اضطراب و اختلالاتی مانند نارکولپسی، آپنه انسدادی خواب و استرس پس از سانحه با بروز بیشتر فلج خواب مرتبط هستند.